Mécanique et géométrie dans les écrits de Mécanique de John Wallis. Le calcul du centre de gravité
Revue d'histoire des mathématiques, Tome 10 (2004) no. 1, pp. 107-134.

John Wallis publie entre 1669 et 1671 les trois parties de son traité de Mécanique, qu'il caractérise lui-même comme un traité de géométrie. La mécanique est située à l'intérieur de la géométrie, dont elle partage les méthodes, puisque les propriétés du mouvement sont démontrées more geometrico. Wallis veut fonder la mécanique sur de nouvelles bases. Pour cela, il y applique une méthode qu'il a élaborée dans l'Arithmetica infinitorum, en partant de la méthode des indivisibles de Cavalieri, et qu'il a déjà expérimentée en géométrie. La même démarche peut être mise en évidence dans la seconde partie du traité de Mécanique, où Wallis obtient d'abord les propriétés du centre de gravité dans le cadre de la méthode des indivisibles avant de calculer la position du centre lui-même.

Between 1669 and 1671 John Wallis publishes the three parts of a treatise on mechanics, that he charaterizes as a geometrical treatise. Mechanics is to be considered inside geometry, to share its methods, since the properties of motion are demonstrated more geometrico. With this treatise, Wallis wants to put mechanics on new foundations. In order to obtain what he is aiming at, Wallis applies a method elaborated in his Arithmetica Infinitorum, where he started with the method of indivisibles by Cavalieri, and already tried out in geometry. He applies the same approach in the second part of his Mechanics, where the properties of the centre of gravity are first obtained in the context of the method of indivisibles and, next,the position of the centre itself is calculated.

Mots clés : géométrie, mécanique, centre de gravité, moments, séries, Wallis
@article{RHM_2004__10_1_107_0,
     author = {Maier\`u, Luigi},
     title = {M\'ecanique et g\'eom\'etrie dans les \'ecrits de {M\'ecanique} de {John} {Wallis.} {Le} calcul du centre de gravit\'e},
     journal = {Revue d'histoire des math\'ematiques},
     pages = {107--134},
     publisher = {Soci\'et\'e math\'ematique de France},
     volume = {10},
     number = {1},
     year = {2004},
     zbl = {1090.01006},
     language = {fr},
     url = {http://archive.numdam.org/item/RHM_2004__10_1_107_0/}
}
TY  - JOUR
AU  - Maierù, Luigi
TI  - Mécanique et géométrie dans les écrits de Mécanique de John Wallis. Le calcul du centre de gravité
JO  - Revue d'histoire des mathématiques
PY  - 2004
SP  - 107
EP  - 134
VL  - 10
IS  - 1
PB  - Société mathématique de France
UR  - http://archive.numdam.org/item/RHM_2004__10_1_107_0/
LA  - fr
ID  - RHM_2004__10_1_107_0
ER  - 
%0 Journal Article
%A Maierù, Luigi
%T Mécanique et géométrie dans les écrits de Mécanique de John Wallis. Le calcul du centre de gravité
%J Revue d'histoire des mathématiques
%D 2004
%P 107-134
%V 10
%N 1
%I Société mathématique de France
%U http://archive.numdam.org/item/RHM_2004__10_1_107_0/
%G fr
%F RHM_2004__10_1_107_0
Maierù, Luigi. Mécanique et géométrie dans les écrits de Mécanique de John Wallis. Le calcul du centre de gravité. Revue d'histoire des mathématiques, Tome 10 (2004) no. 1, pp. 107-134. http://archive.numdam.org/item/RHM_2004__10_1_107_0/

[1] Barcaro (Umberto) [1980] Il concetto di inerzia nei ‘Discorsi' di Galileo, Physis, XXII (1980), p.325-342. | MR

[2] Bellone (Enrico) [1983] Introduzione a G.Galilei, Sulla libertà della scienza e l'autorità delle Scritture, Roma : Edizioni Teoria, 1983, p.5-29.

[3] Benedetti (Giovanni Battista) [1585] Diversarum Speculationum Mathematicarum, & Physicarum liber [...], Taurini : Apud Hæredem Nicolai Bevilaquæ, 1585.

[4] Borelli (Giovanni Alfonso) [1658] Euclides restitutus sive prisca geometriæ elementa brevius et facilius contexta, in quibus præcipue proportionum theoria nova, firmiorique methodo promuntur a Jo. Alphonso Borellio [...], Pisis : Ex Officina Francisci Onophri, 1658.

[5] Bos (Henk J.M.) [1981] On the Representation of Curves in Descartes' Géométrie, Archive for History of Exact Sciences, 24 (1981), p.295-338. | MR | Zbl

[6] Bos (Henk J.M.) [1984] Arguments on Motivation in the Rise and Decline of a Mathematical Theory ; the ‘Construction of Equations', Arch. Hist. Exact Sci., 30 (1984), p.331-380. | MR | Zbl

[7] Bos (Henk J.M.) [1993] The Concept of Construction and the Representation of Curves in Seventeenth-Century Mathematics, Lectures in the History of Mathematics, vol.7, History of Mathematics, Providence : American Mathematical Society, 1993, p.23-36. | MR | Zbl

[8] Bottecchia Dehò Bottecchia Dehò (Maria Elisabetta), a cura di [2000] Aristotele, Problemi meccanici, Soveria Mannelli : Rubbettino, 2000.

[9] Cavalieri (Bonaventura) [1635] Geometria Indivisibilium Continuorum nova quidam ratione promota [...], Bononiæ : Typis Clementis Ferronij, 1635.

[10] Cavalieri (Bonaventura) [1647] Exercitationes Geometricæ sex [...], Bononiæ : Typis Iacobi Montij, 1647 ; réimpr. an. Roma : Edizioni Cremonese, 1980.

[11] Clagett (Marshall) [1968] Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions. A Treatise on the uniformity and difformity of intensities known as Tractatus de configurationibus qualitatum et motuum [...], Madison : The University of Wisconsin Press, 1968. | MR | Zbl

[12] Clagett (Marshall) [1984] Archimedes in the Middle Ages, vol.5, Philadelphia : The American Philosophical Society, 1984.

[13] Commandino (Federico) [1565a] Archimedis de iis quæ vehuntur in aqua libri duo. A Federico Commandino Urbinate in pristinum nitorem restituiti, et commentariis illustrati, Bononiæ : Ex Officina Alexandri Benacii, 1565.

[14] Commandino (Federico) [1565b] Liber de centro gravitatis solidorum, Bononiæ : Ex Officina Alexandri Benacii, 1565.

[15] Del Monte (Guidobaldo) [1577] Mechanicorum liber, Pisauri : Apud Hieronymum Concordiam, 1577.

[16] Del Monte (Guidobaldo) [1615] Mechanicorum liber [...], Venetiis : Apud Evangelistam Deuchinum, 1615.

[17] Descartes (René) [1954] The Geometry of René Descartes, translated from the French and Latin by D.E. Smith and M.L. Latham, New York : Dover Publications, 1954. | Zbl

[18] Descartes (René) [1983] Opere scientifiche di René Descartes, vol. 2, Discorso sul metodo, La Diottrica, Le Meteore, La Geometria a cura di E.Lojacono, Torino : Utet, 1983.

[19] Descartes (René) [1990] AA. VV : Descartes : il metodo e i saggi. Atti del Convegno per il 350o anniversario della pubblicazione del Discours de la Méthode e degli Essais. A cura di G.Belgiosio, Gu.Cimino, P.Costabel, G.Papuli, Tomo secondo, Roma : Istituto della Enciclopedia Treccani, 1990, p.347-541.

[20] Di Girolamo (Giulia) [1999] L'influenza archimedea nei Theoremata di Galilei, Physis, série 2, XXXVI (1999), p.21-54. | Zbl

[21] Dupleix (Scipion Du) [1690] La Physique, ou science des choses naturelles [...], Rouen : chez Louys du Mesnil, 1990 ; réimpr. an. Paris : Librairie Fayard, 1990.

[22] Fabri (Honoré) [1646] Tractatus physicus de motu locali, Lugduni : Apud I. Champion, 1646.

[23] Galluzzi (Paolo) [1979] Momento. Studi galileiani, Roma : Edizioni dell'Ateneo, 1979.

[24] Galuzzi (Massimo) [1980] Il problema delle tangenti nella ‘Géométrie' di Descartes, Arch. Hist. Exact Sci., 22 (1980), p.37-51. | MR | Zbl

[25] Galuzzi (Massimo) [1985] Recenti interpretazioni della Géométrie di Descartes, Scienza e filosofia, Saggi in onore di L. Geymonat a cura di C. Mangione, Milano : Garzanti, 1985, p.643-663. | MR

[26] Gapaillard (Jacques) [1992] Galilée et l'accélération de la pesanteur, Physis, série 2, XXIX (1992), p.319-374. | MR

[27] Giacomelli (Raffaele) [1949] Galileo Galilei giovane e il suo ‘De Motu', Pisa : Domus Galilæiana, 1949. | MR | Zbl

[28] Giusti (Enrico) [1980] Bonaventura Cavalieri and the Theory of Indivisibles, Roma : Edizioni Cremonese, 1980. | Zbl

[29] Giusti (Enrico) [1981] Aspetti matematici della cinematica galileiana, Bollettino di storia delle scienze matematiche, I(1981), p.3-42. | MR | Zbl

[30] Giusti (Enrico) [1986] Ricerche galileiane : Il trattato de Motu æquabili come modello della teoria delle proporzioni, Boll. storia sci. mat., VI(1986), p.89-108. | MR | Zbl

[31] Giusti (Enrico) [1995] Il ruolo della matematica nella meccanica di Galileo, Galileo Galilei e la cultura veneziana. Atti del convegno di studio [...] Venezia, 18-20 giugno 1992, Venezia : Istituto Veneto di Scienze, Lettere e Arti, 1995, p.321-337.

[32] Helbing (Mario Otto) [1987] I problemi ‘de motu' tra meccanica e filosofia nel Cinquecento : G.B.Benedetti e F.Buonamici, Cultura, scienze e tecniche nella Venezia del Cinquecento. Atti del Convegno Internazionale di studi su G. B. Benedetti e il suo tempo, Venezia : Istituto Veneto di Scienze, Lettere e Arti, 1987, p.157-168.

[33] Maierù (Luigi) [1982] Il Quinto Postulato euclideo da C.Clavio (1589) a G.Saccheri (1733), Arch. Hist. Exact Sci., vol. 27, n. 4, 1982, p.297-334. | MR | Zbl

[34] Maierù (Luigi) [1989] Le vicende relative al quinto postulato euclideo fra il Cinquecento e il Settecento, Storia sociale e culturale dell'Italia, vol.V, La cultura filosofica e scientifica, tomo II, La storia delle Scienze a cura di C.Maccagni e P.Freguglia, Busto Arsizio : Bramante Editore, 1989, p.127-157.

[35] Maierù (Luigi) [1991] Il problema del metodo nelle Lectiones Mathematicæ di Isaac Barrow, 3o Annuario del Liceo Scientifico ‘B.G.Scorza', Cosenza, Soveria Mannelli : Calabria Letteraria Editrice, 1991, p.74-97.

[36] Maierù (Luigi) [1994] Fra Descartes et Newton : Isaac Barrow e John Wallis, Soveria Mannelli : Rubbettino, 1994. | Zbl

[37] Maierù (Luigi) [1994a] Attorno al Quinto Postulato Euclideo ; dal ‘500 al ‘700 si riflette sul modo di ‘fare geometria', 6o Annuario del Liceo Scientifico B.G.Scorza, Cosenza, Soveria Mannelli : Calabria Letteraria Editrice, 1994, p.27-48.

[38] Maierù (Luigi) [1995] Metodi degli ‘antichi' e dei ‘moderni' nell'Algebra di John Wallis : considerazioni circa i nessi fra loro esistenti, Geometria, Flussioni e Differenziali. Tradizione e innovazione nella matematica del Seicento a cura di M.Panza e CL.S.Roero, Napoli : La Città del Sole, 1995, p.85-130. | MR | Zbl

[39] Maierù (Luigi) [2000] Il ‘continuo' nella Aritmetica Infinitorum di John Wallis, Atomismo e continuo nel XVII secolo. Atti del Convegno Internazionale ‘Atomisme et continuum au XVIIe siècle, Napoli, 28-30 aprile 1997. A cura di E.Festa e R.Gatto, Napoli : Vivarium, 2000, p.151-181.

[40] Maierù (Luigi) [2000a] Considerazioni attorno alla dimostrazione nella matematica del CinqueSeicento : analisi e sintesi in Francesco Barozzi e in John Wallis lettori di Pappo, Physis, serie 2, XXXVII (2000), p.283-310.

[41] Micheli (Gianni) [1995] Le origini del concetto di macchina, Firenze : Leo S.Olschki Editore, 1995.

[42] Pascal (Blaise) [1954] Œuvres complètes, texte établi, présenté et annoté par J.Chevalier, Paris : Gallimard, 1954.

[43] Piccolomini (Alessandro) [1547] In mechanicas quæstiones Aristotelis paraphrasis paulo quidam plenior [...] Eiusdem commentarium de certitudine mathematicarum disciplinarum, in quo de resolutione, diffinitione et demonstratione : necnon de materia et fine logicæ facultatis, quamplurima continentur ad rem ipsam tum mathematicam, tum logicam maxime pertinentia [...], Romæ : Apud Antonium Asolanum, 1547.

[44] Romeni (Claudio) [1989] Aspetti della storia della fisica in Italia da Galileo a Volta, Storia sociale e culturale d'Italia, vol V, La cultura filosofica e scientifica, tomo II, La storia della scienza a cura di C.Maccagni e P.Freguglia, Busto Arsizio : Bramante Editore, 1989, p.267-294.

[45] Rose (Paul Lawrence) [1975] The Italian Renaissance of Mathematics. Studies on Humanists and Mathematicians from Petrarch to Galileo, Genève : Librairie Droz, 1975. | MR

[46] Souffrin (Pierre) [1986] Du mouvement uniforme au mouvement uniformément accéléré, Boll. storia sci. mat., VI, (1986), p.135-144. | MR | Zbl

[47] Sylla (Edith Dudley) [1991] The Oxford Calculators and the Mathematics of Motion 1320-1350. Physics and Measurement by Latitudes, London : Garland Publishing, 1991. | Zbl

[48] Tomeo (Nicola Leonino) [1525] Conversio mechanicarum Quæstionum Aristotelis cum figuris, et annotationibus quibusdam, Opuscula nuper in lucem edita, Venetiis, 1525.

[49] Torricelli (Evangelista) [1975] Opere di Evangelista Torricelli a cura di L.Belloni, Torino : Utet, 1975.

[50] Wallis (John) [1658] Commercium epistolicum de quæstionibus quibusdam mathematicis nuper habitum. Inter Nobilissimos Viros D.Gulielmum Vicecomitem Brouncker, Anglum, D.Kenelmum Digby, item Equitem Anglum, D.Fermatium, in suprema Tolosana Curia Iudicem Primarium ; D.Freniclum, Nobilem Parisinum una cum D.Joh.Wallis Geomet : Profess. Oxonii ; D.Franc. A.Schooten : Math. Prof. Ludguni Batavorum ; aliisque. Edidit Johannes Wallis, S.Th.D. in celeberrima Oxoniensi Academia geometriæ Professor Savilianus, Oxonii : Excudebat A.Lichfield, Acad. Typograph., 1658.

[51] Wallis (John) [1669] Mechanica : sive de motu, tractatus geometricus. Pars prima [...] London, 1669, qui est la première partie de [Wallis 1670 b] et qui est dans [Wallis 1695, p.571-642].

[52] Wallis (John) [1670a] Mechanicorum, sive tractatus de motu : pars secunda : [...], London 1670, qui est la deuxième partie de [Wallis 1670 b] et qui est dans [Wallis 1695, p.643-938].

[53] Wallis (John) [1670b] Mechanica, sive de motu, tractatus geometricus, [...], London, 1670.

[54] Wallis (John) [1671] Mechanicorum, sive tractatus de motu : pars tertia [...], London, 1671, qui est la troisième partie de [Wallis 1670] et qui est dans [Wallis 1695, p.939-1063].

[55] Wallis (John) [1685] A Treatise of Algebra, both historical and practical ; with somme additional Treatises : I. of the cono-cuneus ; II. Of angular sectiones ; III. Of the angle of contact ; IV. Of combinations, alterations and aliquot parts [...] by John Wallis, D.D. Professor of Geometry in the University of Oxford, and Member of the Royal Society, London : Printed by John Playford [...], 1685.

[56] Wallis (John) [1693] Johannis Wallis S.T.D. Geometriæ Professoris Saviliani, in Celeberrima Academia Oxoniensi, De Algebra Tractatus ; Historicus & Practicus. Anno 1685 Anglice editus ; nunc auctus Latine [...] Operum mathematicorum Volumen alterum, Oxoniæ e Theatro Sheldoniano, 1993 ; réimpr. an. : J.Wallis, Opera mathematica II, Hildesheim : Georg Olms, 1972.

[57] Wallis (John) [1695] Johannis Wallis S.T.D. Geometriæ Professoris Saviliani in celeberrima Academia Oxoniensi, Opera Matematica. Volumen Primum, Oxoniæ : e Teatro Sheldoniano, 1695 ; réimpr. an. J.Wallis, Opera Mathematica I. Mit einem Vorwort von Chr.J.Scriba, Hildesheim : Georg Olms, 1972. | Zbl